نقش سید جمال الدین در جنبش اصلاحی افغانستان
مقدمه :
سؤال اصلی که این مقاله در صده پاسخ به آن است ، این است که : سید جمال چه نقشی در جنبش اصلاحی افغانستان خصوصاَ و در امور سیاسی این سرزمین به طور عموم داشته است . اگر خوانندۀ محترم نیم نگاهی به مقالات و «عروۀالوثقی» سید و کتاب «تتمهالبیان فی تاریخ افغانستان» او بیندازد می یابد که کشور افغانستان بیش از هر جایی دیگر او را به خود مشغول داشته و او در بارۀ آن سخن گفته است . اما جای این سؤال همچنان باقی است که سید چه نقشی در بیداری مردم این سرزمین داشته است. ما در این نوشته ابتدا به ویژگیهای اندیشۀ اصلاحی او در کشور های شرقی خواهم داشت . این بخش از آن رو با موضوع ما مرتبط است که افغانستان از کشور های اسلامی و کشورهای شرقی محسوب می شود و طبعاْ خطابات و مقالات عام سید ، این مرز و بوم را نیز در بر می گیرد . بدون شک در افغانستان کسانی بودند که اندیشه های اصلاحی سید را دنبال می کردند و با او رابطۀ نزدیک داشتند . در قسمت پایانی ، به نقش سید در خصوص افغانستان پرداخته و می کوشیم تا دامنۀ نفوذ اصلاح طلبی او در خصوص مشروطیت در افغانستان مورد بررسی قرار گیرد .
سید جمال الدین ، در دها و مشکلاتی را که در تمام جوامع اسلامی تشخیص داده بود ، یکی در افغانستان می دید . او که از جهالت و بی خبری تودۀ مسلمانان و عقب ماندگی آنها از کاروان علم و تمدن می نالید ، آن را در سرزمین افغانستان به صورت بسیار گسترده مشاهده می کرد و از آن رنج می برد . سید اکثر مشکلات و بدبختیهای جهان اسلام را به طور عموم و افغانستان را به طور خصوص در جهل و بی خبری مسلمانان می دانست که استعمار با استفاده از این بی خبری مسلمانان تصمیم داشت جهان اسلام را اگر بتواند یکباره ببلعد و آرام آرام به کام خود فروبرد و یا غیرت و همت را از آنها گرفته و مسلمانان را بیجان نماید تا نتواند در برابر استعمار بایستند و برای آن موی دماغ شوند.۱
برنامۀ اصلاحی سید در بعد فرهنگی
۱. سید چارۀ جهالت را در بیداری مسلمانان می دانست و برای این کار در افغانستان در سال ۱۲۹۰ ق. مطابق ۱۸۷۳ م. به امیر شیر علی خان پیشنهاد بنیاد نشریه ای داد . امیر شیر علی خان نیز به این خواستۀ سید جامۀ عمل پوشاند و در سال ۱۲۹۰ ق برای نخستین بار نشریه ای به نام «شمس النهار» کار خود را آغاز کرد . در این دوران بود که برای اولین بار ، مردم افغانستان با خواندن شمس النهار ، با دگرگونی و پیشرفتهای سایر کشور ها آشنا شدند . هر چند نام مدیر نشریه در تاریخ اسمش بیان نشده ، اما از مقالاتش پیداست که ادیبی میهن دوست بوده و از عقب ماندگی افغانستان رنج می برده است . انتشار این مجله برای پنج سال (از ۱۲۹۰ تا ۱۲۹۵ ق) ادامه یافت . اما در ۱۲۹۵ ق. جنگ دوم افغانستان و انگلیس شروع شد و شمس النهار از نشر باز ماند.
البته برخی از پژوهشگران ، مانند مایل هروی و عبدالرئوف بینوا در آثار شان به نشریه ای به نام کابل اشاره کرده اند که زیر نظر و مدریت مستقیم سید جمال الدین و به سرپرستی عبدالقادر خان منشی ، اندکی پیش از جنگ دوم افغانستان و انگلستان منتشر می شده است ، اما از آنجا که به گفتۀ خود آقایان و از آن جمله آقای بینوا اثری از این مجله در دست نیست ، از بحث دربارۀ آن خودداری می شوند . خوانندۀ گرامی توجه دارد که چه سید مدیریت آن روزنامه را به عهده داشته باشد و یا خیر ، این مطلب مورد اتفاق همۀ پژوهشگران است که او به امیر شیر علی پیشنهاد سید را پذیرفت و برای تأسیس آن دستور داد و به آرزوی سید جامۀ عمل پوشاند . این خود برای ما بسیار مهم است که پیشنهاد سید فتح باب شد تا در افغانستان نیز نشریه ای منتشر شود و مردم در جریان تحولات داخلی و خارجی قرار گیرند . چون سید این جرقۀ فکری را در بین مردم ایجاد کرد ، می توان ادعا کرد که او در بخش تأسیس جراید در افغانستان نقش بسیار مهم ر ایفا کرد که بعد از آن هیچ گاه این باب مبارک که با دست توانای سید افتتاح شد ، مسدود نگردید و روز به روز به تعداد نشریات افزوده شد.
سید جمال الدین در زمانی که «شمس النهار» کار خود را آغاز کرد ، به تعلیمات خود مبنی بر بعضی اصلاحات در کشور می پردازد . به گفتۀ محمد کاظم آهنگ ، «سید جمال الدین افغانی به حیث یک عالم و نویسندۀ بزرگ کشور و به حیث پیش آهنگ آزادی خواهی مشرق زمین مفکوره های آزادی خواهی و اصلاحی خویش را از راه قلم به هموطنان ابراز می نمود. تعلیمات او آن قدر در روحیۀ مردم تأثیر می کرد که مداخله گران خارجی حوصلۀ آن را نداشتند و به هر وسیله که بود ، باعث تبعید او از کشورش شدند. ولی سید به حیث قافله سالار روح آزادمنشی در هر سرزمینی که پا نهاد ، در بخش مفکورۀ خود کوشید . سید با وجود تمام مشکلات ، تخم آزادی خواهی و انکشاف را در دماغ شرقیان کاشت . گر چه او از افغانستان نفی شد اما افکار و آرزو های اصلاحی او باقی ماند. گفته می شود که امیر شیر علی خان برای تطبیق افکار سید جمال الدین افغانی به یک سلسله اقدامات دست زد که از آن جمله تأسیس یک اخبار بود.
۲.از دیگر خدمات فرهنگی سید جمال الادین جهت بیدار سازی مردم افغانستان ، تألیف و نشر کتاب معروف «تتمه البیان فی تاریخ الافغان» می باشد. که در آن سید علاوه بر این که آداب و رسوم اقوام ساکن در افعانستان را بیان می کند و شجاعت ، مهمان نوازی و عزت نفس آنها را متذکر می شود ، به برخی از صفات منفی و عادات ناپسند آنها نیز اشاره می کند و از نبود بهداشت و ستم و ظلم حکام و تبعیض و اختلاف مذهبی زبانی و نژادی نیز گلایه دارد. ما آن را از دید این که برادر آینۀ برادر است که عیبش را بیان می دارد، می پذیرم و امیدواریم ملت ما با درک کاستیها در صدد جبران آن بر آید و چیزی را که یک بار آزموده و به ضررش تمام شده بار بار نیاز ماید .
۳.سید در زمان اقامتش در افغانستان خطابات مفید برای مردم ایراد فرمود که باعث روشنی افکار ملت افغان شد.
۴.از کار های دیگر سید در افغانستان ، می توان نگارش چند رساله در بارۀ عرفان ، طب و اصلاحات اوزان نام برد که سید آنها را در مدت اقامت خود در افغانستان تدوین کرد.
۵.«الانگلیز ئ الافغان» مقاله ای مبسوطی است که سید در بارۀ افغانستان نوشته است. اخیراْ سید هادی خسرو شاهی این مقاله را به ضمیمۀ کتاب «تتمه البیان فی تاریخ الافغان» تهیه و تنظیم کرده و انتشارات الهادی در قم آن را در سال ۱۳۷۸ چاپ کرده است.
۶.تبادله نظرئ بحث با علما و دانشمندان معروف کشور. سید در افغانستان تصمیمات بسیار اساسی و زیربنایی را تعقیب می کرد ، مثل تبدیل حکومت استبدادی به مشروطه ، لذا برای تحقق آرمان خود لازم می دید که با علماء تبادل نظر کند و ذهن آنها را برای تغییر نظام در کشور آماده سازد که اسامی آنها در دفتر خاطرات سید آمده است.
۷.امیر شیر علی خان دو مکتب به طرز جدید ، یکی ملکی و دیگری نظامی ، تأسیس کرد و مطبعۀ لیتو گرافی به اهتمام میرزا عبدالعلی خان در بالا حصار کابل دایر شد. در همین چاپخانه بود که از سال ۱۸۷۵ جریدۀ مشهور و نخستین جریدۀ افغانستان به نام «شمس النهار» در ۱۶ صفحه ماهی دوبار و یا سه بار منتشر می شد. در بارۀ نشر شمس النهار و چاپخانه ای که به دستور امیر شیر علی خان خریداری و به کابل آورده شده بود تا نشریۀ مذکور چاپ گردد ، هر چند شخصی سید نقش مستقیم در آن نداشت، اما بعید نیست که سید به امیر شیر علی خان خریداری و تهیۀ مطبعه را پیشنهاد داده باشد. اما ایجاد مکتبهای لشکری و کشوری در طومار اصلاحی سید آمده و جزء برنامه های اصلاحی او بود که به امیر شیر علی خان تسلیم داده بود.
۸.ترتیب شاگردان : یکی از کارهای بنیادی سید جمال الدین افغانی در افعانستان ترتیب شاگردان بود. او زمانی که به دربار راه یافت، ترتیب فرزندان امیر دوست محمد خان را به عهده داشت و شهزادگان چون شیر علی خان، محمد امین خان، محمد اعظم خان، و محمد شریف خان که هر یک نقش مهم در افغانستان ایفا کردند و تا حدود به سید دلبسته بودند، به او وعده دادند که به پلانهای اصلاحی او جامۀ عمل می پوشانند. همۀ آن شهزادگان تحت ترتیب مستقیم سید قرار داشتند.
همچنین سید زمانی که در شهر کابل در گذر گوری اقامت اختیار نمود در سال ۱۲۷۷ ق. در مدرسۀ مربوط مسجد جامع آن محله که از مدارس مشهور پایتخت بود به تدریس شروع کرد و علماء و طلاب حلقۀ درس سید را گرم کرده و از راهنمایی ها و بیانات او استفاده می بردند. او گاهی هم به مباحثات علمی با مدرسین و علمای مشهور آن شهر می پرداخت. محمود طرزی که در مشروطیت افغانستان و همچنین در بخش روز نامه نگاری نقش مهمی را در کشور ایفا کرده است ، مدتی شاگرد سید بوده و در استانبول شش هفت ماه از محضر او استفاده ها برده است ، تا جایی که او خود اعتراف می کرد که در خلال هفت ماه از سید به اندازۀ هفتاد سال استفاده کردم و اندیشه های او بر من تأثیر عمیق گذاشت. طرزی می نویسد : «علامه سید جمال الدین یک معدن عرفان (دانش) بود. این هفت ماه مصاحبت من با او به قدر هفتاد ساله سیاحت در بردارد… مباحث سیاسیه ، علمیه ، حکمیه ، فلسفیه ، اجتماعیه ، وغیره که هر روز در محفل بزم حضور آن علامۀ دهر جریان می یافت ، هر جمله و عبارت آن ، کتابها و رساله ها تحریر نیاز دارد.» به قول لوئیس دوپری طرزی مجذوب سید شده بود. او در افغانستان تلاش می کرد تا اندیشه های اصلاحی سید را ترویج نماید، لذا مانند استادش برای آگاهی مردم در سال ۱۹۱۱ سراج الاخبار را منتشر کرد و نیز مانند سید از امپریالیسم غربی و رهبران ارتجاعی هر دو انتقاد می نمود. او مدعی بود که عقاید رایج مسلمانان مبنی بر این که نباید چیزی از غرب آموخت خطاست.