- کتاب سیره اجتماعی امام حسن مجتبی علیه السلام اثر دیگری از آقای محمد جواد برهانی است که به تازگی این اثر از سوی انتشارات پژوهشگاه آستان قدس رضوی به چاپ رسیده است. در پیشگفتار این اثر که به قلم مولف نگارش یافته مطالب زیر آمده است.
- از آنجا که انسان موجود اجتماعی است در‌‌یک کنش اجتماعی مداوم قرار دارد. انسان در فرایند کنش اجتماعی خود نیازهای خود را برآورده می سازند.
- شخصیت انسان در جامعه و در محیط خانواده، گروه همسالان، مدرسه، مسجد، در تعامل با همسایه گان و از طریق رسانه‌ها، بازی‌های یارانه‌‌ی و… شکل میگیرد. انسان از محیط اجتماعی خود هنجارهای پذیرفته و قاعده‌های شایسته رفتار اجتماعی را یاد می‌گیرند. آن گاه با توجه به هنجارهای که یادگرفته اند در موقعیت‌های مناسب نقش‌ها و کنش‌های مناسب را انجام می‌دهند.
- با توجه به بند‌‌یک و دو، می‌توان چنین نتیجه گرفت که استعدادها و توانایی‌های انسان می‌توانند در جمع، شکوفا شود. شکوفایی استعدادها در جامعه مرهون روابط سالم و همکاری درست، میان اعضای جامعه است.
- تردیدی نیست که ما روزانه با افراد گوناگونی در موقعیت‌ها و منزلت‌های متفاوت ارتباط داریم و از ما انتظار می‌رود در هرجا متناسب با موقعیت و منزلت خود و فرد مقابل، نقش مناسبی ایفا کنیم، در خانه، در مقام یکی از اعضای خانواده، در اتوبوس به عنوان‌‌یک مسافر و در کلاس درس در جایگاه شاگرد یا استاد و … باید رفتار مناسب با شرایط و موقعیت داشته باشیم.
- از سوی دیگر حقوق ما در برابر همه افراد جامعه مساوی نیست؛ زیرا ارتباط افراد جامعه با هم دیگر و پیوند زندگی آنان در‌‌یک سطح نیست. کسانی هستند که زندگی‌شان در تمام شبانه روز با‌‌یکدیگر پیوند خورده است؛ مانند: زن و شوهر، و کسانی در جامعه هستند که ارتباطشان در این حد نیست؛ مثلاً گاهی با هم ارتباط دارند؛ مثل: دوستان و همسایگان. این تفاوت ارتباطات و دوری و نزدیکی افراد، زمینۀ دیگری برای شکل‌گیری حقوق و تکالیف اجتماعی است.
- بنابراین یکی از معیارهای اختلاف حقوق و تکالیف، همین اختلاف ارتباطات اجتماعی است که به صورت‌‌یک اصل در اخلاق اسلامی و روابط اجتماعی مطرح است که حتی خویشان و بستگان ما هم‌‌یکسان نیستند و بعضی از آنها بر بعضی دیگر مقدم‌اند و ارتباط انسان با برخی از خویشان و بستگان بسیار خودمانی‌تر و صمیمی‌تر از برخی دیگر آنها است. به این واقعیت در قرآن کریم نیز اشاره شده است که می‌فرماید:
«مراتب خویشاوندان در کتاب خدا بعضی بر بعضی دیگر مقدم شده و اولویت بیشتر دارد.» [1]
اسلام حتی برای همسایگان نزدیک ، حقوق خاصی قرار داده است. پس «هرچه پیوند نزدیک‌تر باشد روابط متقابل، قوی‌تر و حقوق و تکالیف دو طرف نسبت به هم بیشتر است».[2] اینجا است که نیاز داریم شیوه‌های ارتباطی متناسب را در جامعه فرا بگیریم.
- این امر نیز واقعیت دارد که هر جامعه، متناسب با جهان‌بینی خود و هنجارها و ارزشهای حاکم در آن جامعه و در کل، متناسب با فرهنگ حاکم،یک نوع رفتار خاص را ممکن است ترویج و به نمایش بگذارد؛ در میان جوامع گوناگون، جوامع اسلامی و بخصوص پیروان مکتب اهل بیت ع با توجه به جهان‌بینی توحیدی و آموزه‌های دینی و مذهبی خود فرهنگ‌سازی می‌کند و از مسلمانان می‌خواهد روابط اجتماعی خویش را طبق آموزه‌های دین تنظیم کنند.
دین اسلام‌‌یک دین اجتماعى است. ضمن اینکه دستورهاى فردى زیادى دارد دستورهای اجتماعی فراوانی نیز در آن وجود دارد؛ مانند: آداب معاشرت، اخلاق پسندیده، نماز جماعت، نماز جمعه، تعاون و دیگریاری، حج، زکات، جهاد، امر به معروف و نهى از منکر و … که از جمله دستورهاى اجتماعى اسلام شمرده می‌شوند.
خداوند پیامبر اسلام6 را الگوی بشر معرفی کرده است؛[3] پس شایسته است همه مردم، به ویژه مسلمانان در گفتار و رفتارشان از این الگوی نیکو پیروی کنند، تا به سعادت دنیا و آخرت دست یابند.
از آنجا که سیره معصومان و امامان معصوم برگرفته از سیره نبوی است؛ لذا مطرح کردن سیره امامان در طول سیره نبوی و در واقع الگوها و نمونه‌های عملی سیره نبوی است.
نکته‌ی دیگری که قابل توجه است سطح روابط اجتماعی است که می‌توان آن را در سه سطح خرد، میانی و کلان مطرح کرد. همچنین در روابط اجتماعی می‌توان از روابط پایدار و عمیق سخن گفت و همچنین ار روابط اجتماعی گذرا و سطحی.
در همین ابتدا لازم می‌بینم چند نکته دیگر را نیز خدمت خوانندگان گرامی تقدیم دارم.
- انگیزه نوشتن این اثر توجه دادن به جنبه‌های زندگی اجتماعی امام حسنA است. در مورد زندگی اجتماعی امام حسن اثری نوشته نشده است، لذا حضرت از این بعد مانند قبرش، غریب مانده است.
- بصورت کلی در مورد امام حسن A کارهای مثبت زیادی انجام شده است. در منابع روایی و حدیثی ما گزارش‌های زیادی از زندگی امام حسن، پندها، سخنرانی‌ها و روایات آن حضرت آمده است که کار بسیار ماندگاری در این عرصه است.
- نگارنده از نرم‌افزارها، به ویژه برنامه «جامع الاحادیث سه و نیم» فراوان استفاده کرده است و احادیث را از کتابهای دست اول، همراه اعراب‌گذاری آن در متن آورده است که برای مبلغان، بسیار سودمند است. در این اثر تلاش شده است تا صرفا از منابع دست اول استفاده شود و به همین خاطر به منابع دست دوم بسیار کم مراجعه شده است.
- لازم است به این نکته نیز توجه شود که گاهی داستان شبیه هم برای چند امام اتفاق افتاده است؛ از باب نمونه برای چندین امام اتفاق افتاده است که افرادی از سرزمین شام به مدینه آمده و وقتی با امامانF مواجه شده و آنها را دشنام داده‌اند؛ اما بعد رفتار نیک امامانF باعث شده که وی از کرده خود پشیمان شود. بنابراین وقتی شما داستانی را در سیره امام حسنA می‌بینید و شبیه آن را درباره امام حسینA و یا سایر امامانF می‌شنوید، تصور نکنید که اشتباهی رخ داده است.
- ممکن است خواننده گرامی روایتی را از امام حسنA بخواند که عین آن از امام دیگر و یا از پیامبر6 نقل شده باشد. این امر نیز از باب اشتباه نیست؛ بلکه عین روایت از چندین امام نقل شده است که چون در منابع، این روایت از امام حسنA نیز نقل شده است، در اینجا آمده است.
- نگارنده توجه دارد که سیره به معنای منطق عملی و رفتار خارجی است؛ اما در این اثر صرفاً به منطق عملی توجه نشده است؛ بلکه سخنان امام حسنA نیز آورده شده است؛ زیرا سخنان آن بزرگوار مبنای عملشان نیز بوده است. علاوه بر آن گاهی خواننده ممکن است احادیثی را ببیند که از امام حسنA نیست که نگارنده به علت اهمیت مسأله نتوانسته از آوردن آنها اجتناب کند؛ هرچند احادیثی که از پیامبر گرامی اسلام و سایر امامان معصوم آورده شده است بسیار اندک است.
۷. در پاره‌‌ی از موارد سفارش‌ها و خطاب‌های حضرت امیرالمومنین به فرزند گرامی اش امام حسن مجتبی آورده شده است. این سفارشات چون از‌‌یک امام معصوم به امام معصوم است و مبنای عمل بوده است لذا در مباحث گوناگون با مناسبت برخی از این سفارش‌ها آورده شده است.
۸. چارچوب کلی این کتاب، تا حدودی شبیه «سیره اجتماعی پیامبر اعظم6» و «سیره اجتماعی امام حسین A» دو اثر دیگری از نگارنده است که تا کنون بارها با تیراژ زیاد در ایران و افغانستان چاپ و منتشر شده است. اما در عین حال از جهات ساختار این کتاب با کتابهای مذکور متفاوت است.
در این کتاب نگارنده در فصل اول بعد از بیان جامعه مطلوب دینی که همبستگی اجتماعی در آن خیلی مهم است، با توجه به آن به دو بحث مهم پرداخته است که عبارتند از عوامل ایجاد همبستگی و روابط اجتماعی و عوامل استحکام روابط اجتماعی. در فصل دوم بحث همبستگی اجتماعی جنبه عینی یافته است. در این فصل بصورت مشخص چهار گروه مهم و تاثیر گذار در زندگی اجتماعی مورد بحث قرار گرفته است که عبارتند از گروه خانواده، گروه همسالان و دوستان، همسایه گان و محیط اجتماعی، شبکه خویشاوندی و طبقات اجتماعی و فاصله طبقاتی. آنگاه در فصل سوم به آسیب شناسی روابط اجتماعی پرداخته شده است. زیرا همبستگی اجتماعی چه بصورت کلان و چه بصورت خورد و میانی همیشه مورد تهدید است و امکان فروپاشی آن وجود دارد لذا در فصل سوم به آسیب‌ها و گروه‌های اخلال گر پرداخته شده است و بصورت کلی در این فصل به دو بحث مهم اشاره شده است. بحث اول درباره این است که از منظر امام حسن مجتبی جامعه دینی لازم است مشخصات خاص خود را داشته باشد و با توجه به ارزشهای دینی جامعه‌‌ی مبتنی بر ارزشها و تعاون اجتماعی را تمرین کند. بنا براین هر امر و عاملی که باعث آسیب رساندن به همبستگی اجتماعی و روابط اجتماعی گردد آن امر مذموم و باعث آسیب مطرح می‌شود که لازم است از آن اجتناب گردد. عمدتا اولا گروه‌های در جامعه وجود دارند که آنها کجرو و منحرفند و ارتباط با آنها جامعه را به سمت کجروی هدایت می‌کند لذا تعامل با این صنف از افراد به صلاح افراد به هنجار جامعه نیست مانند بزه کاران، دزدان، حرام خواران، کافران، دوستان ناباب و… ثانیا آسیب‌های رفتاری و گفتاری نیز می‌تواند به همبستگی و روابط اجتماعی خدشه وارد کند لذا شایسته است از این آسیب‌ها نیز اجتناب گردد مانند دروغ، تهمت، غیبت، برچسب زدن و…
۹. خوانندگان گرامی اگر پیشنهاد و انتقادی به ذهنشان می‌رسد از ما دریغ نورزند و با ما درمیان بگذارند تا در چاپ‌های بعدی مورد توجه قرار گیرد.
[1]. >… ﯹ ﯺ ﯻ ﯼ ﯽ ﯾ ﯿ ﰀ…<، سوره انفال، آیه 75.
[2]. اخلاق در قرآن، ج3، ص48.
.[3] به آیه 21 سوره احزاب اشاره دارد: >ﯯ ﯰ ﯱ ﯲ ﯳ ﯴ ﯵ ﯶ…<؛ «البته شما را در اقتدای به رسول خدا6 (چه در صبر و مقاومت و چه در دیگر اوصاف و افعال نیکو) خیر و سعادت بسیار نزد خدا است.»