ترجمه کتاب الاراضی، تحت عنوان «اراضی از نگاه فقه اسلامی» اثر آیت الله شیخ محمد اسحاق فیاض در کابل از سوی موسسه فرهنگی خدماتی فانوس و موسسه انتشارات مقصودی چاپ شد. محمد جواد برهانی مترجم این اثر فاخر در این ارتباط میگوید:زمین یکی از نعمت های بزرگ الهی است.
اطلاعاتی که از مطالعه زمین بدست می آیند، صرف نظر از جنبه های صرفاً علمی آن یعنی شناخت زمین و کشف رازهای آن، در خدمت رفع نیازهای انسان نیز قرار دارد. انسان بسیاری از موادی را که برای ادامه زندگی خود به آن محتاج است از منابع درون زمین تامین می کند. آب، مواد خام مورد نیاز صنایع، سوخت لازم برای به حرکت درآوردن کارخانه ها، مصالح ساختمانی، کودهای شیمیایی و بسیاری از مواد دیگر همه از زمین به دست می آیند. زمین شناسی با علوم بسیاری مثل فیزیک، شیمی، زیست شناسی، آب شناسی، هوا شناسی، اقیانوس شناسی، خاک شناسی، کشاورزی، اخترشناسی، جغرافیای طبیعی، اقتصاد و… ارتباط دارد. قلمرو زمین شناسی وسیع است و به همین جهت به شاخه های متعددی تقسیم می شود که زمینه مطالعه هر یک تقریباً مستقل است. اما در اینجا مولف گرامی که یکی از مراجع تقلید و از متفکران برجسته جهان اسلام است زمین را از منظر فقهی مورد بررسی قرار داده است.
پس از ترجمه کتاب جایگاه زن در نظام سیاسی اسلام، الگوی حکومت اسلامی و بانگ از نگاه اسلام از تالیفات ارزشمند حضرت آیت الله العظمی فیاض دام ظله، که توسط بوستان کتاب در قم، چاپ و منتشر شد و نسبتا مورد استقبال جامعه فرهنگی و علمی قرار گرفت، نگارنده تصمیم گرفت تا کتاب ارزشمند “الاراضی” اثر دیگری این مرجع عالیقدر را به فارسی برگردان کند تا مورد استفاده فارسی زبانان قرار گیرد.
کتاب الاراضی در زمان خود بی بدیل بوده است زیرا کتابى مستقل در زمینه فقه اراضى تا تاریخ تألیف این کتاب وجود نداشته، و به این خاطر نگارنده سعى کرده است در یک کتاب تمامى فروعات فقهى مربوط به فقه زمین را بررسى نماید می توان گفت این یکی از ابتکارات در تالیف این مرجع فرزانه است که متناسب به شرائط و نیاز جامعه دست به تالیف آثاری از این سنخ زده است.
کتاب الاراضی جنبه فقهى و استدلالى دارد و از روایات بهره فراوانى گرفته و ابواب و قواعد فقهى مربوط به اراضی را به صورت مبسوط بیان کرده است.
نگاهی گذرا به کتاب الاراضی
نویسنده کلیاتى از مسائل مربوط به اراضى و روایات وارده در این زمینه مطرح کرده و اقسام زمین‌ها را از لحاظ فقهى با توجه به روایات وارد شده معرفى نموده است. سپس به تفصیل در مورد اراضى موات و فروعات فقهى مربوط به آن به بحث پرداخته است.
وى اراضى موات را جزء انفال دانسته و آن را اجماعى معرفى کرده و قول برخى از فقها در مورد اینکه اگر اراضى موات مالک مشخصى داشته باشد، جزء انفال محسوب نمى‌شود را نقد مى‌کند و ادله فقهى مبنى بر اینکه اراضى موات در حال موات نمى‌تواند داراى صاحب و مالک مشخص باشد و تنها در صورتى که شخصى این اراضى را احیاء کند مى‌تواند آن را تملک نماید، را مورد بررسى قرار مى‌دهد.
نگارنده مناقشات مختلف علما و فقها در زمینه احیاى اراضى موات و تملک آنها را نیز نقل مى‌نماید و مورد ارزیابى قرار مى‌دهد.
از نظر نویسنده قول معروف علماى فقه و قول صحیح این است که احیاى اراضى موات سبب ملکیت مى‌شود و مناقشه در روایات متعارض در این باب وجهى ندارد و نهایتاً باید در این‌گونه موارد قایل به تفصیل شویم.
امّا در عین حال وى معتقد است که احیاى اراضى موات و در نتیجه مالک شدن آن باید به اذن امام باشد و در صورت عدم دسترسى به امام و عدم احراز اذن او باید از فقیه عادل یا دولت اسلامى اجازه گرفت.
وى همچنین شرایط شخص احیاءکننده اراضى موات را بیان کرده و اسلام را شرط اصلى احیاء دانسته است; امّا در عین حال اظهار مى‌دارد قبل از تشریع مسئله انفال اگر شخص کافرى زمین مواتى را احیاء نمود مالک آن محسوب مى‌شود.
سپس نگارنده به بحث حریم چاه‌ها، قنات‌ها، نهرها، خانه‌ها، روستاها و مزارع اراضى موات مى‌پردازد و برخى دیگر از شرایط احیای اراضی موات را با توجه به روایات و قواعد فقهى بیان مى‌کند و برخى دیگر از فروعات فقهى مربوط به اراضى موات را ارائه مى‌نماید.
در بخش دیگرى به بحث درباره اراضى مفتوحه عنوه یعنى زمین‌هایى که در جنگ امام علیه السلام با کفار بدون درگیرى و خونریزى به دست مى‌آید پرداخته شده و فروض مختلف مسئله از جنبه فقهى مورد تجزیه و تحلیل قرار مى‌گیرد. برخى این نوع زمین را هم از انفال دانسته و عواید حاصل از آن را متعلق به امام معصوم علیه السلام و مسلمین دانسته و ادله مالکیت اراضى مفتوحه عنوه توسط امام را مورد نقد و بررسى روایى قرار مى‌دهد و وجوب خمس بر اراضى مفتوحه عنوه را ثابت مى‌کند.
نگارنده دیدگاه‌هاى فقهى فقها را مطرح کرده و شرایط و ویژگى‌ها و احکام اراضى مفتوحه عنوه را مورد تجزیه و تحلیل قرار داده است.
گونه دیگرى از این اراضى آن مواردى مى‌باشد که توسط کفار به مسلمانان اهداء مى‌شود در حالى‌که آن شخص کافر قبل یا پس از اهداء مسلمان شود.
وى آراء مختلف در این زمینه و احکام فقهى این قسم از زمین را مطرح و نقدهایى بر آنها وارد مى‌کند. در بحث حیازت نگارنده ضمن بحث، قائل به عدم ملکیت زمین با حیازت مى‌شود. در همین زمینه احکام حیازت را نیز در مورد برخى از اموال بیان مى‌کند.
برخى دیگر از انواع زمین مانند زمین صلح و زمین‌هاى دیگر و احکام فقهى آن از مباحث بعدى کتاب مى‌باشد.
در ادامه نگارنده تحت عنوان معادن به بحث درباره انفال بودن معادن پرداخته و احکام معادن و اختیارات امام یا ولى فقیه را در مورد معادن و ثروت حاصل از آن مورد بحث و بررسى قرار مى‌دهد.
احکام مربوط به آب‌هاى جارى و طبیعى و استیفاى آنها و اکتشاف آن با کندن چاه‌هاى عمیق و اینکه در چه صورتى این آب جزء انفال مى‌شود از مباحث پایانى کتاب است. در پایان کتاب نگارنده پنج مسئله از مسائل مربوط به اراضى را پاسخ مى‌دهد. کتاب داراى فهرستى اجمالى و تفصیلى از موضوعات مى‌باشد. در پاورقى کتاب منابع روایى مورد استفاده مؤلف معرفى شده است.
روش کار مترجم از نوع ترجمه مطلب به مطلب بوده است و از ترجمه تحت اللفظی به جز در موارد خاص صرف نظر شده است.
مترجم در کنار ترجمه کارهای ذیل را نیز انجام داده است:
- ارجاعات آیات، احادیث و نقل قول ها: در برخی از موارد در متن اصلی آدرس آیات، احادیث و نقل قول ها نیامده بود. مترجم، تا حد امکان تلاش کرده است که ارجاعات را یافته و در پاورقی بین قلاب آن را بیان کند.
- موارد زیادی عناوین بحث مشخص نبود و یا اینکه آن عناوین گویا نبوده است در این جا هم، مترجم بین قلاب عنوانی را متناسب با متن افزوده یا عنوان ناقص را تکمیل و توضیح داده است و در همه موارد آن چه را که مترجم از خود آورده آن را بین قلاب گذاشته است. برخی از این عناوین چون مرتبط با بحث امروزی بوده است لذا کتاب را بیشتر به روز نموده است.
- برخی از اصطلاحات مانند مخصص لبی، شبهه مصداقی، عام فوقی، مقدمات حکمت، اصل موضوعی، اصل حکمی، قضیه حقیقیه، اصول لفظی، انقلاب نسبت و… نیاز به توضیح داشت که برای سهولت خواننده آن اصطلاحات در پاورقی آورده شده است و در پایان کلمه مترجم افزوده شده است تا خواننده متوجه شود که این نوشته از آن مترجم است و نقص های احتمالی متوجه وی می باشد.
- گاه برای برخی از عناوین مهم نیاز دیده شده است تا مقدمه ی بین قلاب افزوده شود و در پایان بحث اشاره شود که این بحث از آن مترجم است. مانند مقدمه آب، معدن، حیازت، فتوحات مسلمانان و…
- گاه مترجم نیاز دیده است که یک اصطلاح فقهی، معنای لغوی و اصطلاحی آن بیان گردد و این مهم را در میان دو قلاب در پاورقی و یا در متن اصلی بصورت متمایز از بیان مولف گرانقدر آورده است. اصطلاحات چون تحجیر، طسق، خراج، حیازت، انفال و…
- کتاب در حدود چهل سال قبل چاپ شده است و نسخه ی که مترجم در اختیار داشته است سال نشر آن ۱۹۸۱ میلادی را نشان می دهد. در آن زمان مرحوم آیت الله العظمی خوئی ره زنده بوده است لذا مولف محترم نقل قول های استادش را با پسوند “دام ظله” آورده است، در این مورد هم مترجم آن را به “قدس سره یا رحمت الله علیه” تغییر داده است البته بدون اینکه بین قلاب بگذارد چون خیلی مهم نبوده است.
- مترجم در پایان کتاب فهرست منابع را نیز افزوده است. این فهرست منابع شامل دو بخش است که یکی را نویسنده و دیگری را مترجم مراجعه کرده است البته تفکیک نشده است چون منابع کتاب است و در داخل کتاب این تفکیک به چشم می خورد زیرا مترجم منابعی را که مراجعه کرده است بین قلاب گذاشته است.
- کار دیگری که مترجم انجام داده است معرفی کتابهای است که در این موضوع نوشته شده است تا اگر محققی خواست در باره اراضی تحقیق کند به راحتی به سراغ منابع مذکور رفته و در این مورد به تحقیق و بررسی بپردازد.
- کار دیگری که مترجم در ترجمه این اثر انجام داده است فصل بندی کتاب است. مترجم کتاب را بر اساس زمین های مورد بحث در این کتاب به هفت فصل، فصل بندی کرده است، البته زمین های فصل پایانی چون خیلی مختصر بوده است چند زمین را در یک فصل گنجانده است. با این کار دسترسی به محتوای کتاب و همچنین مطالعه اثر آسان تر می گردد. بنابراین فصول کتاب بدین شرح است:
فصل اول: زمین موات که حجم زیادی را در برگرفته است.
فصل دوم: زمین مفتوحه عنوه
فصل سوم: زمین طوع و حیازت
فصل چهارم: زمین صلح
فصل پنجم: انواع دیگر زمین؛ که در آن این زمین ها مورد بحث قرار گرفته است: زمین که اهالی آن، آن را به ولی امت تسلیم کرده اند، زمینی که اهالی آن نابود شده اند، زمینی نوپیدا، قله های کوه، بستر دره ها، جنگلها، زمینی که به دره ، تپه و کوه تبدیل شده است.
فصل ششم: معادن
فصل هفتم: آب
- از حجت الاسلام و المسلمین الحاج شیخ محمود فیاض نماینده تام الاختیار مرجع عالیقدر حضرت آیت الله العظمی فیاض کمال تشکر را دارم که از طرح ترجمه این اثر حمایت کردند و همچنین از دوست گرامی حجت الاسلام والمسلمین الحاج علیزاده که کتاب نایاب “الاراضی” را در اختیار حقیر قرار داد و از مشورت های عالمانه ی شان در امر ترجمه حقیر را بهره مند ساخت کمال تشکر و امتنان دارم.
- در پایان برای مولف گرامی این اثر، مرجع عالیقدر حضرت آیت الله العظمی شیخ محمد اسحاق فیاض، طول عمر با برکت استدعا دارم و از حضرت ایشان کمال تشکر را دارم که موافقت شفاهی خود را برای ترجمه این اثر در ملاقاتی که در ایام اربعین سال ۱۳۹۶ با حضرت ایشان داشتم اعلام داشتند.
تالیفات در مورد اراضی
- کتاب حقوق کاربردی املاک و اراضی، نوشته عباس بشیری، دکتر علی اکبر براتی دارانی، حمید قاسمی فیض آباد. این کتاب در مورد احکام مربوط به اراضی، املاک و معادن و شهرک های صنعتی، جنگل و… در پنج فصل ترتیب و در سال ۱۳۹۶ به زبان فارسی در ایران انتشار یافته است.
- کتاب« إحیاء الأراضی الموات»، نوشته محمود بن محمد مظفر، پیرامون احیاى زمین‌هاى موات ، طبق نظر فریقین بحث مى‌کند. این کتاب، به زبان عربی بوده و موضوعش فقه استدلالى مقارن مى‌باشد و در سال ۱۳۸۹ ق، تألیف گردیده است.
- کتاب مجموعه قوانین و مقررات اراضی، املاک و منابع طبیعی، تالیف رضا زنده گل- مصطفی افشاری، که بیشتر در مورد قوانین و لوایح اراضی در ایران است از سوی انتشارات چتر دانش منتشر شده است.
- کتاب قوانین و مقررات اراضی و املاک ، اثر جهانگیر منصور که در سال ۱۳۹۳ به زبان فارسی در ایران چاپ و منتشر شده است.
- کتاب اصول حاکم بر معاملات املاک و اراضی “کاربردی” همراه با نظریات مشورتی، احکام قضایی و استفتائات، پدیدآورندگان : نویسنده: جلیل پورسلیم‌بناب , نویسنده: محمدتقی باغبان‌آقایی , نویسنده: مصطفی‌جمال آشتیانی. این کتاب در مورد قوانین و مقررات معاملات املاک و اراضی در ایران است که توسط انتشارات فردوسی در تهران چاپ شده است.